Prawo upadłościowe regulowane jest w ustawie Prawo upadłościowe z dnia 28 lutego 2003 r. Celem postępowania, zgodnie z art. 2 ustawy, jest zaspokojenie roszczeń wierzycieli w jak najwyższym stopniu oraz tzw. oddłużenie podmiotu zobowiązanego do spełnienia świadczeń na rzecz wierzycieli. Postępowanie upadłościowe wszczyna się na wniosek złożony przez określone w ustawie osoby, tj. dłużnika albo wierzyciela.

Upadłość konsumencka jest instytucją dotyczą postępowania, którego głównym celem jest oddłużenie konsumenta. Definicja konsumenta znajduje się w art. 22 (1) Kodeksu cywilnego. Zgodnie z przepisem: za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Postępowanie o upadłość konsumencką przewidziane jest więc dla osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Nadto, postępowanie to może być prowadzone przeciwko dłużnikowi będącemu osobą fizyczną, która w przeszłości prowadziła działalność gospodarczą. Dotychczas między zakończeniem i wyrejestrowaniem działalności gospodarczej a złożeniem wniosku o upadłość przez byłego przedsiębiorcę, musiał upłynąć rok. W tym rocznym okresie dłużnik miał bowiem możliwość złożenia wniosku o upadłość dla przedsiębiorców. Od stycznia 2016 r. wniosek można złożyć zaraz po zakończeniu i wyrejestrowaniu swojej działalności gospodarczej.

Postępowanie upadłościowe prowadzone jest wobec dłużnika, który stał się niewypłacalny. Niewypłacalność to taki stan finansowy dłużnika, w którym utracił on zdolność do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych (chodzi tu o faktyczną zdolność płatniczą, oznaczającą brak gotówki w kasie, jak i na rachunku w wysokości pozwalającej na uregulowanie wymagalnych zobowiązań pieniężnych).Wątpliwości co do tego, jak długo dłużnik może zwlekać z rozpoznaniem u siebie stanu utarty zdolności do regulowania zobowiązań, rozstrzyga ustawa, nakazująca uznać ten stan za istniejący z upływem trzech miesięcy od chwili kiedy najstarsza z niezapłaconych należności stała się wymagalna. Drugą przesłankę niewypłacalności dłużnika stanowi natomiast przewaga zobowiązań dłużnika nad jego aktywami. Podstawą do stwierdzenia niewypłacalności z powodu przewagi zobowiązań nad majątkiem, jest utrzymywanie się tej przewagi nieprzerwanie przez czas przekraczający 24 miesiące.

Postępowanie upadłościowe prowadzą Sądy Rejonowe. Wniosek należy złożyć na urzędowym formularzu do Wydziału Gospodarczego, uiszczając opłatę w wysokości 30 zł. Sąd może oddalić wniosek w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym czy innym ograniczonym prawem rzeczowym. Rozpoznanie sprawy następuje na posiedzeniu niejawnym. Uprawnionymi do udziału w posiedzeniu są więc jedynie osoby wezwane.

We wniosku o ogłoszenie uoadłości konsumenckiej należy wskazać m.in.:

 - aktualną wysokość zadłużenia – najlepiej wskazać, jaka jest kwota główna zobowiązania, a jaka wysokość odsetek naliczonych do dnia złożenia wniosku,

- okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienie,

- aktualny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników,

- spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty,

- listę zabezpieczeń dokonanych przez wierzyciela na jego majątku wraz z datami ich ustanowienia,

- wykaz tytułów egzekucyjnych oraz tytułów wykonawczych przeciwko dłużnikami oraz

- spis podmiotów zobowiązanych majątkowo wobec dłużnika wraz z adresami, określeniem wierzytelności, daty ich powstania i terminów zapłaty.

W razie braku jakichś dokumentów, należy wskazać we wniosku przyczyny ich niedołączenia oraz je uprawdopodobnić.

Należy pamiętać, że z upadłości konsumenckiej nie może skorzystać dłużnik, który doprowadził do swojej niewypłacalności umyślnie lub na skutek rażącego niedbalstwa. Dłużnik powinien więc wykazać, że nie jest w stanie płacić bieżących zobowiązań wskutek okoliczności od niego niezależnych, a także że w momencie zaciągania zobowiązań nie istniały podstawy do twierdzenia, że dłużnik nie będzie w stanie regulować ich na bieżąco.

Prawnymi konsekwencjami ogłoszenia upadłości konsumenta jest m.in. to, że majątek konsumenta staje się tzw. masą upadłości, którą zarządza wyznaczony przez Sąd syndyk. Oznacza to, że konsument nie może z dniem ogłoszenia upadłości swobodnie zarządzać swoim majątkiem. Po stronie konsumenta powstaje obowiązek wskazania i wydania syndykowi całego majątku wraz z dokumentacją, rozliczeniami i korespondencją. W skład masy upadłości wchodzi również wynagrodzenie za pracę upadłego (ale tylko w części niepodlegającej zajęciu). Syndyk sporządza inwentaryzację majątku upadłego i dokonuje jego sprzedaży. Konsument może zawierać tylko drobne umowy życia codziennego i pokrywać ich koszty ze środków nie będących pod zajęciem. Wszelkie działania dłużnika zostają pod kontrolą Sądu, dlatego też np. bezpodstawne odejście z pracy będzie oceniane negatywnie i może doprowadzić do umorzenia postępowania.

Na marginesie, należy zaznaczyć, że do masy upadłości wchodzi także majątek wspólny małżonków. Z chwilą ogłoszenia upadłości jednego z małżonków wspólność ustawowa pomiędzy małżonkami ustaje z mocy prawa. Małżonek dłużnika może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu komisarzowi.

Proces od ogłoszenia upadłości do oddłużenia konsumenta w skrócie można przedstawić następująco:

1. ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez Sąd;

2. wyznaczenie syndyka;

3. ustalenie listy wierzycieli przez syndyka;

4. zatwierdzenie listy wierzycieli przez sędziego-komisarza;

5. zlikwidowanie majątku dłużnika przez syndyka i spłata wierzycieli z uzyskanych środków (Sąd ustala plan spłaty, a następnie konsument ten plan realizuje);

6. oddłużenie konsumenta.

Zgodnie z nowymi przepisami, postępowanie upadłościowe może być prowadzone także wówczas, gdy dłużnik ma tylko jednego wierzyciela. Nadto, jeżeli dłużnik zawrze układ ze swoimi wierzycielami, zostanie mu zagwarantowane, że będzie mógł zachować swoje mieszkanie w zamian za ustalony za zgodą większości wierzycieli indywidualny plan spłat. Zmiana przewiduje, że maksymalny czas na spłatę zobowiązań upadłego nie może przekroczyć 3 lat (dawniej 5 lat). Jeżeli dłużnik zdecyduje się na sprzedaż mieszkania, celem pokrycia zobowiązań, wówczas będzie mu przysługiwała większa niż dotychczas suma na pokrycie kosztów wynajmu lokalu mieszkalnego – z obecnej 12-krotności średniego czynszu najmu wzrośnie ona do 24-krotności średniego czynszu najmu.